تاریخ الفی

---

تاریخ اَلفی، کتابی مهم در تاریخ عمومی هزارساله سرزمین‌های اسلامی به فارسی می‌باشد.

۱ - کیفیت تألیف تاریخ الفی

---

درباره چگونگی تألیف تاریخ الفی، عبد القادر بداؤنی ــ که در نگارش و تصحیح آن سهمی داشته ــ گزارش مفصّلی در کتاب خود، «منتخب التواریخ»، آورده است.
بر اساس گزارش او، اکبر شاه، پادشاه بابری هند (حک: ۹۶۳ـ۱۰۱۴)، در ۹۹۰، گروهی از دانشمندان و مورخان را مأمور کرد که کتابی در تاریخ عمومی جهان اسلام از رحلت پیامبر اکرم (۱۱/۶۳۲) تا پایان هزاره اول هجرت تألیف کنند.

۲ - زمان تألیف تاریخ الفی

---

نگارش این کتاب در ۹۹۳ شروع شد و پس از پایان تألیف، آن را الفی یا تاریخ الفی نامیدند.
این سال‌ها مقارنِ روزگاری بود که به سبب تشویق بابریان و مخصوصاً اکبر شاه، مذهب شیعه و فارسی دری در هند رونق فراوان یافته بود.

۳ - نظر بداؤنی درباره تألیف تاریخ الفی

---

بداؤنی انگیزه اکبر شاه را اعتقاد او به اتمام مدت بقای دین اسلام دانسته و گفته است که او می‌خواسته با انجام دادن کارهایی، پاره‌ای از نیّات خود را عملی سازد و نخستین کار او، تألیف تاریخ دورانی بوده است که، از نظر او، رو به پایان می‌رود.
البته گفتار بداؤنی با تعصب ضد شیعی همراه است و نویسندگان و مورخان دیگر به این موضوع اشاره‌ای نکرده‌اند.

۴ - اعضای تألیف تاریخ الفی

---

اکبر شاه در آغاز، هفت تن را به نگارش تاریخ الفی مأمور کرد: غیاث الدین نقیب خان قزوینی، میر فتح اللّه شیرازی، حکیم همام گیلانی، حکیم علی گیلانی، ابراهیم سرهندی، میرزا نظام الدین احمد هروی و عبد القادر بداؤنی.
اعضای این هیئت از شخصیت‌های علمی و سیاسی عصر خود بودند.
برخی از آنان از ایران به هند مهاجرت کرده بودند و از پیروان مذاهب مختلف اسلامی بودند.
شرح حال آنان در «تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان» و «تاریخ الفی» موجود است.

۵ - مراحل تألیف تاریخ الفی

---

۵.۱ - مرحله اول تألیف تاریخ الفی

در هفته اول، نگارش حوادث تاریخی تا سال ۳۵ از رحلت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم آماده شد.
مؤلفان در باره این بخش در حضور اکبر شاه بحث کردند.
بیشترین بحث و انتقاد آنان در باره ذکر وقایع قتل عثمان بود که با انگیزه‌ای ضد شیعی نوشته شده بود.
سرانجام به پیشنهاد حکیم ابوالفتح گیلانی، هیئت مؤلفان دست از کار کشیدند و تألیف بقیه کتاب به احمد بن نصر اللّه تتوی محول شد.

۵.۲ - مرحله دوم تألیف تاریخ الفی

۵.۲.۱ - معرفی شخصیت تتوری

تتوی، پسر قاضیِ شهر تته، مشهور ترین نگارنده تاریخ الفی است.
او از مذهب پدران خود، یعنی مذهب حنفی، دست کشید و به تشیع گروید و در ۲۲ سالگی برای ادامه تحصیل از هند به ایران آمد و چندی در عصر شاه طهماسب در شهر‌های مشهد و یزد و شیراز و قزوین به کسب دانش پرداخت؛ پس از مرگ شاه طهماسب در ۹۸۴، رهسپار مکه شد و در بازگشت ،از راه ایران به هند رفت و در ۹۸۹ به دربار اکبر شاه راه یافت.
چون بیشترین قسمت تاریخ الفی را تتوی تنظیم کرده، معمولاً او را مؤلف آن می‌دانند.

۵.۲.۲ - روش تتوری در تالیف تاریخ الفی

او حوادث تاریخی را از سال ۳۶ رحلت تا زمان چنگیز خان در دو مجلد تألیف کرده است.
به عقیده بداؤنی، بخش‌های تألیفی تتوی متعصبانه است، اما واقعیت آن است که تتوی در نگارش اثر خود شیوه متداول نویسندگان را به کار نبسته و برای مثال، با آن‌که خود شیعه بود، به رسم مؤلفان دیگر همواره از امام علی علیه‌السلام با عنوان «علی کرّم اللّه وجهه» یاد کرده است.
تتوی نتوانست تاریخ الفی را به انجام برساند؛ میرزا فولاد برلاس او را در ۹۹۶ در لاهور به قتل رساند.
بداؤنی از این حادثه اظهار خوشحالی کرده و قاتلِ قصاص شده را شهید خوانده است.

۵.۳ - مرحله سوم تألیف تاریخ الفی

پس از تتوی، نگارش بقیه اثر به آصف خانِ قزوینی محول شد. وی، پس از تتوی، بیشترین بخش تاریخ الفی را نوشته است.
آصف خان حوادث تاریخی را تا ۹۹۷ به تفصیل نوشت.

۵.۴ - مرحله چهارم تألیف تاریخ الفی

در سال ۱۰۰۰ کار مقابله و تصحیح این اثر به عهده عبد القادر بداؤنی نهاده شد.
او در طی یک سال دو مجلد اول را تصحیح نمود و تصحیح مجلد سوم را به آصف خان واگذار کرد.
پس از تکمیل شدن کتاب، ابوالفضل علامی بر آن مقدمه نوشت، .

۶ - نکات قابل توجه در تألیف تاریف الفی

---

در نسخ خطی متعددی از تاریخ الفی که در اختیار مؤلف این مقاله (سیدعلی آل داود) بوده است، مقدمه مذکور دیده نمی‌شود، گویا فقط در نسخه خطی موجود در دانشگاه پنجاب این مقدمه مندرج است.
نکته دیگر آن‌که در نسخ خطی مذکور، حوادث تاریخی تا ۹۸۴ بیان شده است و از وقایع سیزده سال دیگر اثری نیست.

۷ - اهمیت کتاب تاریخ الفی

---

تاریخ الفی را می‌توان جامع ترین تاریخ عمومی به زبان فارسی دانست که به روش سال شمار در باره تاریخ سرزمین‌های اسلامی همچون شبه جزیره عربستان، ایران، شبه قاره هند، آسیای صغیر، آفریقای شمالی، ماوراءالنهر و دیگر مناطق مسلمان نشین تألیف شده و از نظر نقل روایات مختلف در باره وقایع و موضوعات گوناگون از مفصّل ‌ترین مآخذ دوره هزار ساله تاریخ ملت‌ها و دولت‌های اسلامی است.

۸ - عیوب کتاب تاریخ الفی

---

اما عیب این کتاب این است که مبدأ نگارش تاریخ را، برخلاف معمول، سال رحلت پیامبر اکرم گرفته است، از این رو برای پیدا کردن سال هر واقعه همیشه باید ده سال بر تاریخی که ذکر شده است، افزود.
چند بخش این کتاب با تفصیل بیش از اندازه نوشته شده است، از جمله ماجرای کشته شدن عثمان و واقعه کربلا و شهادت امام حسین علیه‌السلام.

۹ - محاسن کتاب تاریخ الفی

---

تاریخ الفی از نظر اشتمال بر حوادث تاریخی سرزمین‌های شرق اسلامی، یعنی شبه قاره هند و کاشغر و ماوراء النهر، اثری بسیار مفید و ارزنده و در برخی موارد حاوی اطلاعات منحصر به فرد است.
اهمیت دیگر آن به سبب استفاده مؤلفان از اسناد و مدارک دیوانی دربار اکبر شاه است.
مؤلفان تاریخ الفی از منابع متعدد دیگر نیز بهره جسته‌اند، از جمله تاریخ ابن اعثم کوفی، روضة الاحباب، تاریخ ابن کثیر، حبیب السیر، صحیفة الحقایق، و ملل و نحل شهرستانی.
نثر تاریخ الفی ساده و روان است.
عبارات این کتاب یک دست و بسیار متمایل به نثر مورخان پیشین است که شاید به دلیل رو نویسی بخش بزرگی از آن از متن‌های اصیل تاریخی پیشین باشد.

۱۰ - خلاصه کتاب تاریخ الفی

---

تتوی از تاریخ الفی خلاصه‌ای به نام احسن القصص و دافع الغصص فراهم کرد.
در قرن سیزدهم شخصی به نام احمد بن ابی الفتح اصفهانی در آن تغییراتی داد و آن را به نام خود کرد.

۱۱ - نسخه‌های موجود از تاریخ الفی

---

از تاریخ الفی نسخه‌های خطی متعددی به صورت کامل یا ناقص در دست است، تعداد دقیق و مشخصات آن‌ها در «ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری» و «فهرست نسخه‌های خطی فارسی» موجود است.
آخرین جلد تاریخ الفی که مشتمل بر حوادث تاریخی سال‌های ۸۵۰ تا ۹۸۴ است، در ۱۳۷۸ش به کوشش مؤلف این مقاله (سیدعلی آل داود) به چاپ رسید و جلد‌های دیگر آن نیز در دست تصحیح است.

۱۲ - فهرست منابع

---

(۱) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور ۱۳۶۴ش.
(۲) چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ترجمه یوابرگل (به روسی)، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۶۲ش.
(۳) عبد القادر بن ملوک شاه بداؤنی، منتخب التواریخ، کلکته ۱۸۶۵ـ۱۸۶۹.
(۴) احمد بن نصراللّه تتوی و دیگران، تاریخ الفی: تاریخ ایران و کشور‌های همسایه در سال‌های ۸۵۰ ـ۹۸۴ ه، چاپ علی آل داود، تهران ۱۳۷۸ش.
(۵) محمد تقی دانش پژوه، فهرست کتابخانه اهدائی آقای سیدمحمد مشکوة به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۳، بخش ۱ـ۴، تهران ۱۳۳۲ـ ۱۳۳۵ش.
(۶) نور اللّه بن شریف الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ش.
(۷) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۵، بخش ۳، تهران ۱۳۷۰ش.
(۸) ابوالفضل بن مبارک علامی، آئین اکبری، لکهنو ۱۸۹۲.
(۹) احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
(۱۰) علینقی منزوی، فهرست کتابخانه اهدائی آقای سیدمحمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، ج ۲۱، تهران ۱۳۳۰ـ۱۳۳۲ش.
(۱۱) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ش.
(۱۲) سعید نفیسی، در پیرامون تاریخ بیهقی، تهران ۱۳۴۲ش.

۱۳ - پانویس

---